Doç. Dr. Enis DOKO | Metafiziğin Geleceği

Genel Bakış:Ders iki oturumda işlendi genel iki parametre doğrultusunda; “metafizik konular gündem değiştikçe ve bilimsel gelişmeler yaşandıkça değişir” şeklinde işlendi. İçeriğe bağlı kalındı. Bu ise ilk cümledeki çizilen genel çerçevede anlaşıldı. 

Dersin Özeti: 

Birinci Oturum:

Sunuş:

Abdullah Yasir Can’ın sunumuyla ders başladı. Abdullah Yasir, programın oluşmasında ve destek aşamasında hocamıza teşekkür etti. Metafiziğin geleceği konusuyla ilgili açıklamalarını yaparken önceki derslerle bağlantılı olarak metafizik neden geri plana atıldı sorusuyla ilgili fiziğin daha ön plana çıkmasının ve fenomenoloji ve hermenötik gibi felsefi çabaların metafiziği tehdit etmesi olduğunu ifade etti. Ayrıca Enis Doko’nun gönderdiği sanal ve gerçeklik hakkındaki makalenin ele alınacak konunun konuşulmasındaki önemine değindi.

Dersin Başlangıcı:

Doko, metafiziğin geleceğinin nereye evrileceği ile ilgili farklı bir açılım yapması açısından metni gönderdiğini ifade ederek derse başladı. Bu yönü analitik felsefe literatürünün geliştiği yöne bağlı olarak tahmin ettiğini de ekledi ve bu tahminleri bizimle paylaşacağı bir ders olacağını ifade ederek derse başladı.

Birkaç temel başlığa vererek derse genel bir bakış atılmasını sağladı. Bu başlıklar, metafiziğin nereye evrileceği noktasındadır. Ondan önce ise bir ön bakış vermek için konuyu açtı. Bu ön bakışı verebilmek ve felsefenin geleceğini görebilmek için iki temel paradigmadan bahsedilmiştir. Birincisi felsefenin gündemde olması, diğeri ise fiziğin veya bilimin değiştikçe metafiziğin de değişmesi.

Metafizik problemlerin belli ihtiyaçlar çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Günümüz felsefe tarihçileri klasiği daha çok önemseyerek günümüzü kaçırıyorlar. Günümüzü kaçırmak ne demek? Halkın gündeminde olan ontolojik problemlerin tartışılması. Örneğin klasik dönemde iman meselesini, kaderin, peygamberliğin doğasını tartışıyorlar. Bunların hepsi o dönemdeki toplumun gündemindeki sorunlardı. Günümüzdeki problemlerse günümüzdeki toplumun sorunlarıdır. Peki günümüzde gündemde olan şeyler nelerdir ve bunlar bizim ontolojimizi nasıl etkiler? Bu bizim birinci parametremiz. 

Metafizik hiçbir zaman fizikten bağımsız gelişmemiştir. İkinci parametremiz de budur. Neden Farabi ay-altı, ay-üstü alemden bahsediyor, neden Gazali ay yarılabilir mi sorunundan bahsediyor? Bunların hepsi metafiziğin fizikle olan bağını ifade ediyor. Fiziğin değişmesi metafiziği de değiştirir. Fizik veya bilim nereye evriliyor bunu da görebilmek gerekiyor dolayısıyla.

Gelecekte Felsefe ile İnterdisipliner Çalışmada Kalacak Beş Alan

Felsefe en interdisipliner olması gereken disiplindir. Günümüzde beş bilim alanının felsefeyle etkileşime girmesini bekliyoruz. Bu beş etkileşim gündemi belirleyecek. Bunlardan;

1. Fizik: İki büyük teorisi halen tam anlaşılmış değil. 
   1. Kuantum mekaniği: Kendisinin nasıl yorumlanacağı ile ilgili tartışmaları açıyor.
   2. Özel ve Genel Görelilik: Zamanla ilgili problemleri açıyor.

Bu problemler bitecek değil. 60’lı-70’li yıllarda başladı halen de devam ediyor. Muhtemelen özel ve genel görelilik birleştirilebilirse metafizik tartışmalar halen gündemde kalacak. Fizik ve felsefenin yakınlaşması ve sonuç üretmesini bekleyebiliriz. Nitekim bunu Oxford, Cambrigde, Pittsburg gibi üniversitelerde fizik ve felsefe ortak bölümler açılıyor.

1. Metafizik ve Bilişsel Bilimler: Kesişme noktası ise yapay zeka tartışmaları. Bilişsel bilimler düşünce ve onun oluşumuyla ilgileniyor. İnsan nasıl düşünür ve bu düşünceyi nasıl kullanabiliriz? Bu alanda ise Türkiye’nin de ilerlemesi var. Özellikle Boğaziçi ve Bilkent gibi üniversitelerde ilerleme var. Felsefe ve Bilişsel Bilimler bölümleri gibi. Koç üniversitesi de oraya doğru ilerliyor. Avrupa’da ise bu çok yaygın. Stanford bununla iliği büyük bir enstitü açtı. Bilişsel bilimciler bilincin doğasını deneyle açıklayamadıkları için felsefecilerin kavramsal analizlerine ihtiyaç duyuyorlar. Felsefeciler de deneylere ihtiyaç duyuyorlar.
2. Felsefe ve Bilgisayar bilimlerinin kesişim alanı: Bilgisayarlar gündemimizde şu an. Ne var içinde? Yapay Zeka, oyunlar, ChatGPT, Bitcoin, Metaverse, Sanal Gerçeklik var. Bunların hepsi yeni şeyler. Aristo, Gazali bunları bilmezdi. Bu alan neden önemli?
   1. Örneğin sanal varlıklar var mı yok mu?
   2. Varsa bunların hukukunu nasıl kuracağız?
   3. Etiğinden söz edebilecek miyiz?

Bunun Çözümü için klasik metafiziğe gidemeyiz. Modern dönem Descartes’e de gidemeyiz. Hatta Heidegger’e de gidemeyiz. Yüz yıl öncesine gittiğimizde boşluğa düşüyoruz. Çünkü yüz yıl öncesinde sanal gerçeklik diye bir şey yok ama bugün var.

1. Çevre ve felsefe: Çevre insanlığın kadim sorunudur demek isterdim ama kadim sorunu değil. İnsanın çevreye zararı kadim dönemde de vardı ama insanlar üstünde durmuyorlar. Etik ve hukuk insanla ilgilidir mesela. Bununla ilgili literatür yoktur eskiden. Eskiden çevre ve hayvanlar kişi olarak görülmemiştir. Günümüzde hayvanların öldürülmesine karşı olanlar var. Karşı olmak demek onlara hukuki bir statü vermeyi gerektiriyor. Peki nasıl bir statü vereceğiz. Orman yakmak yanlışsa onlara bir statü vermeliyiz. Niye yanlış? Bu işin metafiziğini kurmak gerekiyor. Mesela insana faydası üzerinden mi kuracağız? Onun üzerinden kuracaksak suni bir oksijen oluşturabilsek ormanları katledebilir miyiz? Yoksa içsel bir değeri var mı diyeceğiz? Onlara bir kişi gibi mi davranacağız. Sorunlar arttıkça çevre ve hayvan sorunları daha da büyüyecek.
2. Nörofelsefe. Bu felsefe insan beyninin nasıl işlediğini araştırıyor. Eskiden bu, filozofların elinde olmayan imkanlardı.

Metafiziğin Ana Gündemi Nedir, Gelecekte Metafizik Neden Ölmeyecek? 

1. Dijital gerçeklik problemi, insanların yüzde 80’i dijital para kullanıyor, nft vs. gündeme geldi, sanal arkadaşlar var, oyunlar var.
   1. Oyunlar gerçek mi? Yani sizin hayatınızı etkiliyor mu oyunlar?
   2. Ya da sanal gerçekteki mallara değer biçilebilir mi?
   3. Sanal bir ortamda öğreniyorum, öğreniyorsam gerçek değil mi?
   4. Bizden bağımsız bir varlıkları var mı?
   5. Varlığı bize bağlı olabilir, biz de Allah’a bağlı değil miyiz? Bizim varlığımız da fizik yasalarına bağlı.
   6. Sanal bir aldatma aldatma mıdır?
   7. Biz dijital varlıklar olabilir miyiz? Fiziksel varlıklar olduğumuz ne malum.
   8. Her insan birden fazla simülasyon yapmak isteyecek. Bu simülasyonların da içinde simülasyonlar olacak. O zaman hangi simülasyon gerçek olacak?
2. Dijital dünyaların bizim kişiliğimizle olan bağı.
   1. Enis derken kimi kast ediyorsunuz? Klasik felsefenin personal identity problemidir bu. 4 ana akım görüş vardır.
      1. Kişiliği reddeder. David Hume’un görüşüdür.
      2. Ruhçuluk. Kişi ruhtan ibarettir.
      3. Beyni veya vücudu biyolojik bir organizma olarak görür
      4. Yazılım olarak görür ya da psikolojisi olarak görür. John Locke’un görüşüdür. “Anılarım benim kişiliğimdir” görüşü.
   2. Gerçek ve sanal kişiliğe bir hukuk atfedecek miyiz? 
   3. Bu dünyalarda bizim uzantılarımız var mı?
   4. Sanal dünyada günah var mıdır? Ne fetva verilir?
   5. Dijital dünyayı ciddiye alacak mıyız?
3. Dijital yaratma ve mal varlığı meselesi. Mal varlığı eskiden fizikiydi.
   1. Nft, Bitcoin, Blockchain
   2. Fiziki sanat daha mı değerli, sanal değerler değer midir?
   3. Fiziksel arkadaşlık ile sanal arkadaşlığın ikisi de eşit derecede anlamlı mıdır?
   4. Sanal varlıklar arasında ontolojik bir değer mertebesi var mıdır?
   5. Blinci dijitale aktarabilir miyiz? Tabi bilinçli dijital bir varlık mümkün mü, bunu yapabilirsek bilinci dijitale aktarabilme sorusu da anlam kazanır.
4. Yapay Zeka meselesi. Üç türü var.
   1. Yumuşak: Bilgisayar programları: Bilinçli yapay zeka mümkün mü, duygusal programlar yapabilecek miyiz?
   2. Katı: Zeki Robotlar: Makine bilinçli olabilir mi? Makineyi bilinçlileştirebilirsem, benim bilincim de makineye aktarılabilir mi? Aktarılabilirse bunun hukuki sonuçları nelerdir?
   3. Islak: İnsandan daha zeki hayvanlar üretilmesi: İnsandan daha zeki bir hayvan üretebilecek miyiz? Hayvanlar daha zeki hale getirilebiliyor mesela.
   4. Bu akıllı varlıkları üretmeli miyiz? Bunları üretmek varoluşsal bir tehdit midir?
   5. Universal income tartışılıyor mesela bunların sonucu olarak.
   6. Makineye nasıl ceza verilir? İşlemci süresine göre mi verilecek?
   7. Vatandaşlık verilecek mi?

(15 dk. Ara)

İkinci Oturum:

İkinci Ders Fizik Eksenli olacak.

1. Kuantum problemi, küçük nesnelerin dünyasını inceler ve indeterminist bir teoridir. Geleceği öngöremiyorsunuz ve ihtimaller var. Gözlemci problemi vardır. Kuantum mekaniğindeki bütün tartışmalar deneyle cevaplanamayacak problemlerdir. Burada klasik düşüncelerin ve günümüzdeki düşüncelerin kıyaslanması açısından aşağıdaki problemleri soruyor:
   1. Parça bütünden her zaman küçük müdür?
   2. Hacmi olmayan bir nesne olabilir mi?
   3. Çift sayılar kümesi mi daha büyüktür doğal sayılar kümesi mi?
   4. Klasik düşüncede atomlardan oluşan fiziki nesnedir. Ama atomlar fiziki nesnelerden oluşmuyor.
2. Zamanın doğası diğer bir problemdir. Geçmiş, şimdi ve gelecek aynı anda var özel göreliliğe göre. Dört boyutlu bir evrende yaşıyoruz. 
   1. Böyle bir evrende biz özgür olabilir miyiz? Dindarlar buna aşina olabilir kader probleminden dolayı. 
   2. Neden geçmişi hatırlıyoruz da geleceği hatırlamıyoruz? 
   3. Gelecek orda duruyo demeden özel göreliliği kabul etmenin bir yolu var mı?
   4. Allah aleme müdahale ediyorsa zamanın içinde oluyor. Blok evren denen dört boyutlu evren modelinde Allah alemi başı sonu belli bir şekilde yaratıyor.
3. Metaetik de diğer bir meseledir. Ahlakın metafiziği yani. Ahlakın doğasını bulmaya çalışıyoruz. 
   1. İnsan olmayan şeylere ahlaki yükümlülüğümüz var mıdır?
   2. Hayvan endüstrisi ahlaki midir?
   3. Eskiden hayvan öldürmeden et yiyemiyordun, ilerde hayvan öldürmeden de et yiyebilirsen bu etik midir?
   4. Ormanlara karşı bir sorumluluğumuz var mı, varsa neden vardır?
   5. Ormansız yaşayabileceğimiz bir sistem bulsak ormanı yakabilir miyiz?
   6. Ormanın kendisine her şeyden bağımsız bir değer verebilir miyiz?
4. Cinsiyet meselesi. Mevcut tıp bir bireyin dört tip anne olmasına izin veriyor. 
   1. Doğuran mı annedir, yumurtası olan mı annedir?
   2. Bir de dnası farklı bir yerden yumurtanın dnasına müdahale etsen o dna da başka bir annelik olmaz mı?
   3. Bunların doğurduğu etik tartışmalar da var sonuçta.
   4. Crispr teknolojisi ile genetik değişimler şu an yasak. Ama zamanla önce sağlıkta sonra kozmetikte derken zamanla yasallaşır.

Chatten gelen sorulara cevap verilerek ders bitirildi.

• David J. Chalmers – The Virtual and the Real

• Enis Doko – Metafiziğin Temelleri